Inleiding

Wat maakt van een man van 26 jaar een verzetsheld.
Iedereen die hem heeft gekend heeft natuurlijk een eigen beeld van Sam. Hij was de oudere (half)broer en de held van Barth van Doorn. Zijn herinneringen staan cursief door de tekst van Sam's levensloop vermeld.

Daarnaast zijn enkele teksten uit zijn dagboek uit 1933 in kaders opgenomen. Stukjes uit het leven van een gymnasiast in de crisis jaren voor de oorlog. In de hoop dat ieder die de moeite wil nemen dit verhaal van zijn leven te lezen hierdoor een beeld krijgt van Sam van Musschenbroek en de tijd waarin hij leefde.

De eerste jaren

In 1923 keerde zijn moeder met haar twee kinderen terug naar Nederland en streek na enige tijd neer op het landgoed 'De Franse Kamp' in Ede. Dat betekende fietsen over de hei naar de dorpsschool en veel 'rondstruinen' door de bossen met zijn jongere zusje Lieske. Een voortzetting van het vrijgevochten bestaan dat de twee kinderen ook al in Californië hadden geleid.
In 1929 is zijn moeder, die enkele jaren daarvoor was hertrouwd met Cees Van Doorn met het gezin verhuisd naar Hilversum.

De jaren in Hilversum

Onze moeder was tweemaal getrouwd. Haar eerste man was jong gestorven. Uit dat huwelijk waren Sam en Lieske en uit het tweede huwelijk Robert Jan en ik. Sam scheelde in leeftijd niet eens zoveel met mijn vader... mijn moeder was 6 jaar ouder dan mijn vader. Sam ging met mijn vader om als ware het een oudere broer en zij konden het enorm goed samen vinden. En ik beschouwde Sam soms als mijn tweede vader. Hij was twaalf jaar ouder, dus toen ik een zinnig ventje was van een jaar of zeven, toen had hij zijn eindexamen al gedaan. Hij was mijn grote broer, hij durfde alles, deed ook alles en hij noemde mij altijd 'Pietje'. "Kom Pietje" zei hij dan, "Kom Pietje, we gaan wandelen in Meyendel" en bovenop de berg was een cafeetje en daar kreeg ik van hem een Fosco en dan kocht hij voor mij een pakje Wrigley's kauwgum.

Sam was dol op het Gymnasium aan de Schuttersweg. De hechte banden die hij er smeedde met vrienden en vriendinnen bleven voor hem van grote betekenis tot zijn dood. Omgekeerd was hij voor hen ook een vriend en heeft hij een warme plek in hun harten behouden. Dat blijkt uit hun initiatief om vijftig jaar na zijn dood het bondsbestuur te vragen een teken van herinnering in de hal te plaatsen voor de in de oorlog gevallen oud-scholieren.

De gymnasiasten bond was in zijn tijd een bindend element in het schoolleven. Koor en orkest waren in; het was een gezellige tijd met toneel, schoolhockey, eindeloos filosoferen en kletsen. Er was nog geen tv en dus deed je veel samen. Toen hij voorzitter van de bond was kwamen hij en zijn vrienden in een pak met das en een hoed en..... vrijwel altijd met veel praatjes.

Sam was een sociaal bewogen mens en had Nederland in de crisisjaren zeer bewust meegemaakt. Mussert, met zijn mooie praatjes over de welvaart in Duitsland, over zijn ideaal Adolf Hitler, met zijn nationaal socialisme, had Sam kennelijk geïnspireerd. Op een avond opperde Sam iets tijdens het eten iets over een lidmaatschap van de NSB. Mijn vader - een zeer kalm man - explodeerde en er kwam een knetterende ruzie. Mijn ouders verfoeiden alles wat maar rook naar de NSB en dat heeft Sam geweten. Het gebeurde in 1933, toen wij woonden op de Sweelincklaan in Hilversum. Wij aten altijd aan een oude ronde tafel met een tafelkleed. Rond de rafel stonden 'Raffles' stoelen en Sam wipte altijd met zijn stoel. Hij is in de loop der tijd door tenminste vier stoelen gegaan. De tafel en twee stoelen staan nu geheel gerestaureerd bij ons thuis.

De studententijd

Sam had een kamer gevonden aan het Rapenburg. Hij was nauwelijks student of hij kwam thuis met een enorme tulband om zijn hoofd. Hij was tijdens het ontgroenen van de trap gegooid en zat vol met hoofdwonden. Mijn moeder schrok zich een aap toen hij doodleuk met die tulband op binnenwandelde. Wat hij in Leiden allemaal uithaalde weet ik niet, maar wel was het zo dat hij op een dag met een groot konijn aankwam. Ze hadden in een warenhuis een aantal konijnen losgelaten en dit konijn was er kennelijk een van. Het was gebeurd rond hemelvaartsdag, dus het konijn werd Timotheus Hemelvaart gedoopt. Ik heb het dier gekregen en er een hele konijnen fokkerij omheen gebouwd achter in de tuin. Van het Rapenburg verhuisde Sam naar de Pieterkerkkoordsteeg en vandaar naar een huisje in Leiderdorp, dat hij deelde met drie vrienden en een dagmeisje. Het dagmeisje heette Mien. Robert Jan en ik hebben daar ettelijke malen gelogeerd, dagen die we doorbrachten met vissen vanuit een roeibootje, met vliegeren op de wei voor het huis en met luisteren naar al die 'grote heren' gesprekken van Sam en zijn vrienden. Ze hadden een buurman die kassen had en waar zij druiven krenten en tomaten gingen oogsten.

Met zijn studie rechten deed hij het rustig aan. Vlak na zijn kandidaats moest hij in dienst. Meer dan een jaar later kwam hij als vaandrig in Leiden terug.

Sam was zondermeer sportief in de ware zin des woords. Hij hield veel van de wandelsport en liep zowel als lid van Pro Patria - waarvan hij in Leiden een enthousiast lid was - en als militair meerdere malen de Nijmeegse vierdaagse. Wij mochten mee naar Nijmegen en daar vanuit een punt konden we Sam voorbij zien marcheren. Ik mocht een stukje meelopen en hem een glas water geven.
Het leger schreef een triatlon uit en Sam deed mee. Er moest een stuk worden afgelegd per motor en daartoe kocht hij zo'n hele ouderwetse motorfiets, met een vierkante tank. Motorrijden was voor hem een groot plezier.

Zijn grootmoeder had hem de keus gegeven: of een Leica camera, of een motorfiets. Sam had de motorfiets (Triumph) gekozen en vol trots liet hij die zien. Een keer, toen ik mee mocht op de duo, naar Leiden zijn we uitgegleden op de Groot Haesebroekseweg in Wassenaar. Het heeft mij er van weerhouden ooit nog op zo'n ding te rijden.
Fietsen was een andere liefhebberij en zijn grote wens was om de Tour de France voor toer rijders mee te rijden. Hij schafte zich een aantal racefietsen aan, met een aantal versnellingen en reed regelmatig grote afstanden.
En dan schaatsen. Op een keer had hij het IJsselmeer overgestoken op de schaats. Hij vertelde dat aan mijn moeder, die zich achteraf afvroeg wat er gebeurd zou zijn als hij in een wak gereden was. "Nou dan was ik er uit gekropen, ik had voor de zekerheid een vork meegenomen." Wellicht naïef gedacht, maar hij was zich toch duidelijke bewust geweest van het gevaar. Hij heeft een keer de elfstedentocht uitgereden. Sam was mentaal en fysiek sterk. Hij hield ook van de schietsport. Hij had een lichte karabijn gekocht en daarmee leerde hij Robert Jan en mij en onze vriendjes schieten achter in de tuin.

Mei 1940

Sam diende bij de infanterie, was vaandrig en was al een aantal keren opgeroepen om het land te verdedigen. Op 10 mei 1940 lag Sam in Spakenburg met zijn onderdeel. Toen het leger op 14 mei capituleerde is hij weggelopen en met zijn vriend in zijn Skoda naar Zeeland gereden en heeft zich daar gevoegd bij de Britse strijdkrachten. Met hen heeft hij zich tot in Frankrijk voor het Duitse geweld teruggetrokken en daar werd hij gevangen genomen. Vanuit Frankrijk stuurde hij een Telegram dat tijdens het eten bij ons in Wassenaar werd bezorgd. Mijn moeder las het in tranen voor: "God wil me nog niet hebben. Kom zo gauw mogelijk thuis". Wat een opluchting voor mijn moeder die al weken in voortdurende angst had gezeten, omdat ze niets van haar zoon had gehoord.

Er lag een briefje thuis om te melden dat hij samen met Piet Lips naar het Zuiden ging om door de linies te breken. Het was getekend: Sam en Piet de liniebrekers. Naast felheid dus toch ook humor.
Weken werd er niets van hem gehoord, tot hij plotseling weer voor de familie stond. Ze waren in Frankrijk gevangen genomen en verhoord. Afzonderlijk vertelden ze beiden steeds hetzelfde kletsverhaal. 'Er waren zoveel mensen gevlucht. Ze waren op weg naar vermiste familieleden.' Ha ha riepen de verhoorders: 'Es war nur rein mensliches gefühl'. Diep bedroefd werd dan ja geknikt. Ze werden in een legerauto gesmeten en er in Brabant weer uitgegegooid.

Sam beloofde nu voor een tijd zijn acties te staken en alleen maar te studeren. Hij beloofde het, maar deed het niet. In Leiden hield professor Cleveringa zijn indrukwekkende lezing. Met Sam lieten veel Leidenaren het verzet niet meer los. De universiteit ging dicht. Colleges werden stiekum thuis gegeven. Sam studeerde af in Groningen. Hij kreeg een baan als ambtenaar in Amsterdam en ging daar wonen. Meer en meer voelden velen zich machteloos aan te moeten zien wat er met hun joden gebeurde.

Het bevolkingsregister

Wij woonden toen op de Bloemcamplaan in Wassenaar. Ik had twee vriendjes en die woonden aan het begin van de straat. De moeder van die jongens was gescheiden en had een vaste vriend, Oom Kees van der Linden. Die vertelde toen ik daar was dat hij op de Groote Club in Amsterdam had gehoord dat een groep verzetslieden, als Duitsers verkleed, het bevolkingsregister in Amsterdam gingen opblazen. Ik ben naar huis gegaan en zie het nog als de dag van gisteren: Sam stond bij de grote kist in de zitkamer zijn pijp te vullen uit een mooie tabakspot. Het eerste dat ik tegen hem zei was dat een groep verzetslieden het bevolkingsregister in Amsterdam wilde opblazen. Sam trok bleek weg en vroeg hoe ik dat wist. "Dat vertelde oom Kees en die had het gehoord op de Groote Club in Amsterdam", antwoordde ik, geschrokken van Sam's merkwaardige reactie.

De familieleden hoorden er niets meer over, alles leek niet door te gaan. Ongeveer twee weken later vond de aanslag plaats. Enkele dagen later werd er in Wassenaar huiszoeking gedaan. "Wo war der Schweinhund'.
Sam dook direct na de aanslag onder. Hij had al een fietstocht voorbereid met Jan Peter van Suchtelen, Etty en Mip. Ze vertrokken de ochtend na de aanslag. Behalve Sam wist niemand wat er was gebeurd.
Mip: "Wij vertrokken uit Amsterdam de dag na de overval; niets wetende. We gingen per trein naar Apeldoorn. Toen op de fiets. Voordat we op de fiets stapten zei Sam tegen ons 'voor het geval dat we door Duitsers of NSBers worden aangehouden wil ik jullie zeggen dat ik niet Sam van Musschenbroek ben, maar …….' Hij had een vals identificatiebewijs. Gelukkig werden we niet aangehouden. Belandden 's avonds in een hotelletje, waar Sam de krant las. Hij glimlachte en zei 'Jodenfooi'. Er was een beloning van 10.000 gulden voor iedereen die informatie kon geven over de overval. Toen kregen wij hoogte van het feit dat Sam hier iets mee te maken had, maar we vroegen hem niets en fietsten rustig door. Aan het eind van de week, ik dacht dat dat zaterdag was gingen we per trein terug naar Zwolle. Voordat we gingen zei Sam dat hij wilde telefoneren om uit te vinden of de kust vrij was. Hij deed dit en zei 'alles is OK'. Zondag terug in Amsterdam hoorde ik dat de moffen hem op het spoor waren. Inmiddels had ik op mijn kamer een koffer met wapenen die Willem Muller mij had toevertrouwd. Gezien de omstandigheden besloot ik die kwijt te raken en bracht hem naar een vriendin die voor een oude mevrouw in Amsterdam zorgde. Daarna dook ik onder en ging naar een oom in Slikkerveer. Maandag werden de jongens bij Van Hinte opgepakt."

De laatste keer dat Sam zijn familie zag was op 28 juni. Zijn moeder en zus hadden een besuchschein gekregen en werden met Sam in de bezoekersruimte gelaten. Sam riep de cipier en zei dat zijn vader moest worden gehaald, omdat je met zijn drieën niet kon bridgen. Bij wijze van uitzondering werd Daddy gehaald. Ze bridgeden, kletsten en vertelden elkaar moppen. Sam weigerde somber te zijn.
De laatste nacht waren de gevangen bij elkaar in twee grotere cellen gezet, waar zij de nacht met dominee Hylkema doorbrachten en liederen zongen waaronder gezang 293 'Wat de toekomst brengen moge' en luidkeels het Wilhelmus.
Op 30 juni hoorde Sam's zus dat het die nacht zou gebeuren. De secretaresse van Hirtel gaf 10 besuchscheine uit voor de moeder, de zuster, de broertjes, een oom, twee tantes en drie vrienden. Ze kwamen allen tevergeefs en mochten de gevangenis niet meer in. Een tante die te laat kwam - de rest was al vertrokken - zag met veel tam tam twee open auto's uit de poort komen vol met gevangenen. De tante zag Sam en schreeuwde zijn naam. Hij zag haar, lachte en wilde wuiven, maar dat ging niet want hij was geboeid.
In de open auto's werden ze naar de Euterpestraat (nu Gerrit van der Veenstraat) gebracht. In het SS gebouw in die straat moesten de gevangenen in het gelid staan. Rauter trad in hoogsteigen persoon binnen en sommeerde Sam twee stappen naar voren te doen. Ten overstaan van al zijn medegevangen kreeg Sam te horen dat hij op grond van zijn Duitse relaties genade kon krijgen.
Sam antwoordde: " Elk pardon van Duitse zijde leg ik naast mij neer", deed twee stappen terug en stond weer tussen zijn eigen makkers. Aan het eind van die nacht op 1 juli om 07.00 uur werd in Overveen het vonnis voltrokken.

Van de veertien leden van de groep, die direct bij de aanslag betrokken waren hebben de twee artsen de oorlog overleefd. Cees Honig en Beck hebben het nimmer vergeten. De zwager van Cees Honig, Guus Reitsma, met 19 jaar veruit de jongste van de groep ligt naast Sam in Overveen. Daddy is in de zomer van 1945 uit Oostenrijk naar Nederland teruggevoerd, maar heeft er nooit meer over kunnen of willen spreken.